Θόδωρος Αντωνίου: Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια

Θόδωρος Αντωνίου [Αθήνα 1935-2018]
Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια για φωνή και πιάνο, 1983
από τις «11 Αφηγήσεις πάνω σε ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη»

Θόδωρος Αντωνίου – Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια

Ο συνθέτης, μαέστρος και ακαδημαϊκός Θόδωρος Αντωνίου υπήρξε εξέχουσα προσωπικότητα της σύγχρονης ελληνικής μουσικής με σημαντική διεθνή πορεία. Σπούδασε βιολί, φωνητική και σύνθεση στο Εθνικό Ωδείο με τον Μανώλη Καλομοίρη, καθώς και στο Ελληνικό Ωδείο με τον Γιάννη Α. Παπαϊωάννου. Περαιτέρω σπούδασε διεύθυνση ορχήστρας με τον Άντολφ Μένεριχ [Adolf Menerich] και σύνθεση με τον Γκύντερ Μπιάλας [Günter Bialas] στην Ανώτατη Σχολή Μουσικής του Μονάχου, καθώς και ηλεκτρονική μουσική με τον Γιόζεφ Άντον Ριντλ [Josef Anton Riedl] στο Στούντιο Ηλεκτρονικής Μουσικής της Siemens. Στο Διεθνές Μουσικό Κέντρο του Ντάρμστατ παρακολούθησε σεμινάρια των Λουτσάνο Μπέριο [Lucciano Berio], Πιερ Μπουλέζ [Pierre Boulez], Γκιέργκι Λίγκετι [György Ligeti] και Καρλχάιντς Στοκχάουζεν [Karlheinz Stockhausen]. Υπήρξε από τους πρώτους Έλληνες συνθέτες που χρησιμοποίησε ηλεκτρονικούς ήχους. Δίδαξε σύνθεση και ενορχήστρωση σε Πανεπιστήμια των ΗΠΑ (Στάνφορντ, Γιούτα, Φιλαδέλφεια, Πενσυλβάνια, Βοστόνη), ενώ οι περισσότεροι Έλληνες συνθέτες της νεότερης γενιάς υπήρξαν μαθητές του. Δέχθηκε παραγγελίες και χορηγίες από σημαντικούς οργανισμούς (Ιδρύματα Guggenheim, Fromm, Koussevitzky, Ολυμπιακοί Αγώνες Μονάχου 1972 κ.ά.). 

 

Για το έργο του τιμήθηκε με πολυάριθμα βραβεία (Αριστείο Διδασκαλίας Metcalf Πανεπιστημίου Βοστόνης, Honoring Greek Culture Πανεπιστήμιου Χάρβαρντ, Gottfried von Herder Πανεπιστημίου Βιέννης, Richard Strauss Πόλης Μονάχου κ.ά.), ενώ του απονεμήθηκε η διάκριση του Ταξιάρχη του Τάγματος της Τιμής από την Ελληνική Πολιτεία. Υπήρξε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών. Ως μαέστρος διηύθυνε πολλές μεγάλες ορχήστρες και μουσικά σύνολα (Συμφωνικές Ορχήστρες Ραδιοφωνιών Παρισιού, Βερολίνου, Βαυαρίας, Ορχήστρα Tόνχαλε Ζυρίχης, Συμφωνική Ορχήστρα Βοστόνης κ.ά.). Ως αρωγός στην προώθηση της σύγχρονης μουσικής ίδρυσε και διηύθυνε τα σύνολα Alea I – Συγκρότημα Σύγχρονης Μουσικής Φιλαδέλφειας (Πανεπιστήμιο Φιλαδέλφειας), Alea II (Πανεπιστήμιο Στάνφορντ), Alea III (Πανεπιστήμιο Βοστόνης), Ελληνικό Συγκρότημα Σύγχρονης Μουσικής κ.ά. 

 

Η εργογραφία του απαριθμεί περισσότερες από τετρακόσιες πενήντα συνθέσεις και περιλαμβάνει όπερες (Περίανδρος, Βάκχες, Οιδίπους επί Κολωνώ, Καποδίστριας), έργα σκηνικής δράσης (Κλυταιμνήστρα, Κασσάνδρα), έργα για ορχήστρα (Κάθαρσις, Φλούξους Ι & ΙΙ, Σκόλιον, Κοντσέρτο για βιολί και ορχήστρα, Κοντσέρτο για έγχορδα), φωνητική μουσική (Κοντάκιον σε κείμενα Ρωμανού του Μελωδού, Χωρόχρονος Ι, ΙΙ & ΙΙΙ σε απόκρυφα κείμενα διαφόρων εποχών και πολιτισμών, Νενικήκαμεν, Ο Κύκλος θανάτου και γένεσης, 11 Αφηγήσεις), έργα μουσικής δωματίου, έργα για σόλο όργανα, ηλεκτρονική μουσική. Έγραψε επίσης πάνω από εκατόν πενήντα συνθέσεις για το θέατρο (εξήντα από αυτές για παραστάσεις αρχαίου δράματος) και τον κινηματογράφο. 

 

Οι συνθέσεις του χαρακτηρίζονται από έντονη δραματική δομή που συνδέεται με τη μακρόχρονη πορεία του στο θέατρο, αλλά και με τον (από αρχαιοτάτων χρόνων) συσχετισμό της ελληνικής μουσικής με τον δραματικό λόγο και τη σκηνική κίνηση. Στιλιστικά, ανέπτυξε ένα ιδιαίτερα προσωπικό ύφος κινούμενος ευέλικτα ανάμεσα σε διάφορες μουσικές τεχνοτροπίες (μεταξύ τονικότητας και ατονικότητας). Άξια μνείας είναι και η στενή συνεργασία που ανέπτυξε με τον Γιάννη Χρήστου. Ο Αντωνίου παρήγγειλε και πρωτοπαρουσίασε τις δύο Αναπαραστάσεις και τον Επίκυκλo του Αλεξανδρινού συνθέτη. Μετά τον πρόωρο θάνατο του Χρήστου το 1970, ο Αντωνίου συνέθεσε τα Μοιρολόγια για τον Γιάννη Χρήστου για μεσαία φωνή και πιάνο, ενώ στη συνέχεια προέβη σε μια μεταγραφή για μεσαία φωνή, ελεύθερο συνδυασμό οργάνων και πιάνο. Επίσης, παρουσίασε σε συναυλίες το μεγαλύτερο μέρος της εργογραφίας του Χρήστου, συμβάλλοντας έτσι καθοριστικά στη διάδοσή της. 

 

Το τραγούδι Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια αποτελεί την έκτη από τις 11 Αφηγήσεις σε ποίηση Καβάφη, τις οποίες ο Αντωνίου συνέθεσε το 1983 για φωνή και πιάνο. Το έργο ήταν παραγγελία της Ελληνικής Ραδιοφωνίας με αφορμή τα πενήντα χρόνια από τον θάνατο του Καβάφη. Το 1984 μετέγραψε τις Αφηγήσεις για φωνή και έντεκα όργανα (φλάουτο, κλαρινέτο, τρομπέτα, άρπα, πιάνο, κρουστά, δύο βιολιά, βιόλα, βιολοντσέλο, κοντραμπάσο). Το 1996 επεξεργάστηκε μία τρίτη εκδοχή για φωνή και ορχήστρα, ενώ το 2003 μια τέταρτη, για φωνή, έγχορδα και κρουστά. Ο συνθέτης καταγράφει ότι χρησιμοποίησε τον όρο Αφηγήσεις (και όχι Τραγούδια) εκτιμώντας πως το εν πολλοίς «κλειστό» και «πλήρες» ποιητικό σύμπαν του Καβάφη δεν αφήνει χώρο για μουσικό σχολιασμό: «Από τότε που άρχισα να γράφω μουσική, απέφευγα, από φόβο θα έλεγα, να ασχοληθώ με τη μελοποίηση ποιημάτων του Κωνσταντίνου Καβάφη […]. Νομίζω ότι είναι ένας ποιητής τόσο πλήρης, που δεν αφήνει περιθώρια να επέμβεις στην ποίησή του ή να συμπληρώσεις οτιδήποτε. Άλλωστε, ο Καβάφης μαζί με κάθε ποίημά του παραδίδει και ένα λιμπρέτο που σε οδηγεί στη σημασία και στον ρυθμό του ποιήματος». 

 

Η επιλογή των συγκεκριμένων καβαφικών ποιημάτων (Εν απογνώσει, Τα παράθυρα, Όταν διεγείρονται, Φωνές, Μονοτονία, Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια, Για νάρθουν, Περιμένοντας τους Βαρβάρους, Μια νύχτα, Σοφοί δε προσιόντων, Η δόξα των Πτολεμαίων) υπαγορεύτηκε από την πρόθεση του συνθέτη να διατηρήσει στις Αφηγήσεις του τη φυσικότητα στην εκφορά του λόγου. Σε ό,τι αφορά το μουσικό ύφος, το έργο είναι βασισμένο στη χρήση οκτατονικών κλιμάκων. Στόχος του Αντωνίου δεν ήταν να συνθέσει μουσική που απλώς να συνοδεύει ή να προσδίδει κάποιο χρώμα στα ποιήματα, αλλά να δημιουργήσει μια «διάσταση», μια «δραματική ατμόσφαιρα» που να εκφράζει το καβαφικό σύμπαν. 

 

Το ποίημα Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια αποτελεί ένα από τα έργα του Καβάφη που πραγματεύεται ιστορικά γεγονότα της ελληνιστικής αρχαιότητας. Στη ναυμαχία στο Άκτιο, το 31 π.Χ., ο στόλος της Κλεοπάτρας και του Αντώνιου συνετρίβη από τις δυνάμεις του Οκταβιανού. Η ήττα αυτή σηματοδότησε την επικράτηση του τελευταίου έναντι των δύο άλλων διεκδικητών της εξουσίας (Μάρκου Αντώνιου και Λέπιδου), γεγονός που σήμανε το τέλος του ελληνιστικού (πτολεμαϊκού) βασιλείου της Αιγύπτου αλλά και της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Η Κλεοπάτρα διέδωσε ψευδώς στον αιγυπτιακό λαό πως στέφθηκαν νικητές της ναυμαχίας και οι παραπλανημένοι Αλεξανδρινοί πανηγύριζαν την καταστροφή τους! Στο ποίημα τα γεγονότα είναι ιδωμένα από την οπτική ενός ανυποψίαστου πραγματευτή ο οποίος έχει έρθει στην Αλεξάνδρεια για να πουλήσει το εμπόρευμά του και απορεί με τον εορταστικό παροξυσμό. Ιδιαιτερότητα του ποιήματος αποτελούν οι ομοιοκαταληξίες στα πέντε ζευγαρωτά δίστιχα με τα οποία ο Καβάφης στιγματίζει τη «γιγαντιαία ψευτιά» και υποδηλώνει την τραγική ειρωνεία της κατάστασης. 

 

 

 

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης [1863-1933] 

 

Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια [1924] 

Απ’ την μικρή του, στα περίχωρα πλησίον, κώμη, 

και σκονισμένος από το ταξείδι ακόμη 

έφθασεν ο πραγματευτής. Και «Λίβανον!» και «Κόμμι!» 

«Άριστον Έλαιον!» «Άρωμα για την κόμη!» 

στους δρόμους διαλαλεί. Αλλ’ η μεγάλη οχλοβοή, 

κ’ η μουσικές, κ’ η παρελάσεις πού αφίνουν ν’ ακουσθεί. 

Το πλήθος τον σκουντά, τον σέρνει, τον βροντά. 

Κι όταν πια τέλεια σαστισμένος, «Τί είναι η τρέλα αυτή;» ρωτά, 

ένας του ρίχνει κι αυτουνού την γιγαντιαία ψευτιά 

του παλατιού – που στην Ελλάδα ο Αντώνιος νικά. 

 

 

 

Κείμενο: Ναταλία Γεράκη 

Ερμηνεία: Ειρήνη Καράγιαννη, τραγούδι | Απόστολος Παληός, πιάνο 

Ηχοληψία: Κώστας Κατσαντώνης | Στούντιο Ήχου ΤΜΣ ΕΚΠΑ, 2021 

 

Η παρτιτούρα του τραγουδιού Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια στην εκδοχή για φωνή και πιάνο προέρχεται από το Αρχείο Θόδωρου Αντωνίου στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής. Η παρτιτούρα του έργου στην εκδοχή για φωνή, έγχορδα και κρουστά προέρχεται από το ιδιωτικό αρχείο του συνθέτη Σάββα Τσιλιγκιρίδη. 

 

H ηχογράφηση του τραγουδιού Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια πραγματοποιήθηκε με τη συναίνεση του Γουίλιαμ Αντωνίου. 

 

 

 

ΠΗΓΕΣ 

 

Αρχείο Θόδωρου Αντωνίου στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής 

 

Aρχείο Καβάφη Ιδρύματος Ωνάση, www.kavafis.gr‬‬ (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023) 

 

Ιδιωτικό αρχείο Σάββα Τσιλιγκιρίδη 

 

Καβάφης Κωνσταντίνος Π., Ατελή ποιήματα, επιμ. Ρενάτα Λαβανίνι, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1994, www.greek–language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/browse.html?cnd_id= 9&text_id=749 (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023) 

 

Καβάφης Κωνσταντίνος Π., «Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια», στο Τα Ποιήματα, τόμος Β’ 1919 – 1933, επιμ. Γιώργος Π. Σαββίδης, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1963, www.onassis.org/el/initiatives/ cavafy-archive/the-canon/the-year-31-bc-in-alexandria (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023) 

 

Λεούση Λίντα, Ιστορία της Ελληνικής Μουσικής 2000 π.Χ.-2000 μ.Χ., εκδ. Άγκυρα, Αθήνα 2003³ 

 

Παπαϊωάννου Γιάννης Γ., Από την Ελληνική μουσική πρωτοπορία του 20ού αιώνα, εκδ. Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ) και Εθνική Τράπεζα Επενδύσεων Βιομηχανικής Αναπτύξεως (ΕΤΕΒΑ) – Εταιρία Ομίλου Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 1997 

 

Συμεωνίδου Αλέκα, Λεξικό Ελλήνων συνθετών, εκδ. Φίλιππος Νάκας, Αθήνα 1995¹