Δημήτρης Mητρόπουλος: Invenzioni σε ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη

Δημήτρης Mητρόπουλος [Αθήνα 1896 – Μιλάνο 1960]
από τις 14 (10) Invenzioni σε ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη
για φωνή και πιάνο (σε ελεύθερη απόδοση για φλάουτο και πιάνο), 1925-6

Invenzione VII (6) – Γκρίζα, Passacaglia a 3 Voci
Invenzione XI (7) – Εν τη Οδώ, Preludio (Scherzino) a 1 Voce
Invenzione XIII (9) – Έτσι πολύ ατένισα, Pedale a 3 Voci
Invenzione VIII (5) – Μέρες του 1903, Passacaglia a 2 voci
Invenzione XIV (10) – Επήγα, Coda (Finale) a 2 Voci 

Δημήτρης Mητρόπουλος – Γκρίζα

Δημήτρης Mητρόπουλος – Εν τη Οδώ

Δημήτρης Mητρόπουλος – Έτσι πολύ ατένισα

Δημήτρης Mητρόπουλος – Μέρες του 1903

Δημήτρης Mητρόπουλος – Επήγα

O Δημήτρης Μητρόπουλος υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους μαέστρους του 20ού αιώνα. Επί μία τριακονταετία (1930-1960) διηύθυνε τις σημαντικότερες ορχήστρες της υφηλίου. Διακρίθηκε για την ικανότητά του να ερμηνεύει ακόμα και τα πιο απαιτητικά έργα από μνήμης –χωρίς χρήση μπαγκέτας, αλλά με ιδιαίτερα εκφραστικές κινήσεις των χεριών–, καθώς και να αναδυκνύει τη «μεγάλη γραμμή» των έργων, προβάλλοντας ταυτόχρονα και τις λεπτομέρειες. Οι ερμηνείες του σε έργα των Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, ρομαντικών συνθετών, όπερας και σύγχρονης μουσικής δημιούργησαν σχολή στη διεύθυνση ορχήστρας. Η διεθνής σταδιοδρομία του ξεκίνησε από το πόντιουμ της Φιλαρμονικής του Βερολίνου, με την τριπλή ιδιότητα του μαέστρου, του σολίστ (στο Τρίτο Κοντσέρτο για πιάνο του Σεργκέι Προκόφιεφ) και του συνθέτη. Αποκορύφωση της πορείας του υπήρξε η ανάδειξή του σε αρχιμουσικό της Φιλαρμονικής της Νέας Υόρκης (1949-1951 συνδιευθυντής μαζί με τον Λέοπολντ Στοκόφσκι, 1951-1957 καλλιτεχνικός διευθυντής και αρχιμουσικός, 1957-1958 συνδιευθυντής μαζί με τον Λέοναρντ Μπερνστάιν, 1958-1959 προσκεκλημένος μαέστρος), αξίωμα που κατέκτησε αποκλειστικά χάρη στην τεράστια μουσική προσωπικότητά του και όχι σε άλλου είδους διασυνδέσεις. Ο ίδιος χαρακτήριζε το επίτευγμά του «εκπόρθηση της Τροίας». Άφησε την τελευταία του πνοή, από καρδιακή προσβολή, ενώ διηύθυνε πρόβα της Τρίτης Συμφωνίας του Γκούσταβ Μάλερ (έργο που πίστευε πως συμβόλιζε τη νίκη της ζωής επί του θανάτου) στη Σκάλα του Μιλάνου. 

 

Εξίσου σημαντικό αποτιμάται και το συνθετικό έργο του, καθώς υπήρξε ο πρώτος Έλληνας συνθέτης που ασπάστηκε τον μοντερνισμό. Έγραψε συμφωνική μουσική (Ταφή, Κοντσέρτο γκρόσο), χορωδιακά (Ο κορνιαχτός για ανδρική χορωδία, Αμαλία για γυναικεία χορωδία) έργα για πιάνο (Σκέρτσο, Σονάτα «Η ψυχή μου», Ελληνική σονάτα, Βεατρίκη, Κρητική γιορτή, Πασακάλια, Ιντερμέτζο και Φούγκα, Τέσσερις Κυθηραϊκοί χοροί), μουσική δωματίου (Κομμάτι κοντσέρτου για βιολί και πιάνο, Χορός των Φαύνων για κουαρτέτο εγχόρδων, Σονάτα για βιολί και πιάνο, Οστινάτα για βιολί και πιάνο), τραγούδια (Ο θάνατος του ναύτη, Η καρδιά της μάνας, Ελπίδες χαμένες, Η Παναγιά της Σπάρτης, Παν, Κασσιανή, Το στερνό τραγούδι, Αφροδίτη Ουρανία, Δεκατέσσερις [Δέκα] Ινβεντσιόνες), την όπερα Αδελφή Βεατρίκη σε κείμενο του Μωρίς Μαίτερλινκ, μουσική για παραστάσεις αρχαίου δράματος (Ηλέκτρα, Ιππόλυτος), μεταγραφές για ορχήστρα (Γ.Σ. Μπαχ: Παρτίτα αρ. 6 / Φαντασία και φούγκα / Πρελούδιο και φούγκα, Πέρσελ: Πρελούδιο και θάνατος της Διδούς, Μπετόβεν: Κουαρτέτο ερ. 131, Σεν-Σανς: Φούγκα). Αφοσιώθηκε εντούτοις στη διεύθυνση ορχήστρας, σταματώντας να συνθέτει στα τέλη της δεκαετίας του 1920. 

 

O Μητρόπουλος σπούδασε ανώτερα θεωρητικά με τους Φιλοκτήτη Οικονομίδη και Αρμάν Μαρσίκ και πιάνο με τους Γεώργιο Αγαπητό, Θησέα Πίνδιο και Λούντβιχ Βασενχόβεν στο Ωδείο Αθηνών, από όπου αποφοίτησε το 1919. Σε ηλικία δεκαέξι ετών έγραψε την πρώτη του σύνθεση, το Σκέρτσο σε Μι ύφεση μείζονα για πιάνο. Την πρώτη συναυλία ως αρχιμουσικός διηύθυνε σε ηλικία δεκαεννέα ετών, αντικαθιστώντας τον δάσκαλό του Αρμάν Μαρσίκ στη διεύθυνση της Ορχήστρας του Ωδείου Αθηνών, οπότε παρουσίασε και την Ταφή, το πρώτο συμφωνικό έργο του. Με την υποτροφία (των Αλεξανδρινών) «Αβέρωφ-Μπενάκη» του Ωδείου Αθηνών πραγματοποίησε σπουδές σύνθεσης με τον Πολ Γκίλσον [Paul Gilson] και εκκλησιαστικού οργάνου με τον Αλφόνς Ντεσμέ [Alfons Desmet] στις Βρυξέλλες (1920-1921). Ωστόσο το συνθετικό έργο του Μητρόπουλου καθορίστηκε από τις σπουδές στο Πανεπιστήμιο Τεχνών του Βερολίνου (1921-1924) και ειδικότερα από τον Φερούτσο Μπουζόνι [Ferruccio Busoni], ο οποίος διέγνωσε το ιδιαίτερο χάρισμά του στη διεύθυνση ορχήστρας και τον καθοδήγησε προς αυτή. Κατά την παραμονή του στο Βερολίνο ο Μητρόπουλος διετέλεσε βοηθός μαέστρου (μουσικός προγυμναστής) στην Κρατική Όπερα του Βερολίνου Unter den Linden. 

 

Εγκαταλείποντας την τονικότητα της «Εθνικής Σχολής» και την νεοϊμπρεσιονιστική αρμονία που χαρακτήριζαν τα πρώιμα έργα του, κατά την τετραετία 1924-1928, και προτού αφιερωθεί στη διεύθυνση ορχήστρας, ανέπτυξε το προσωπικό ύφος του. Συνέθεσε μουσική ατονική ή πολυτονική, εμφανώς επηρεασμένος από την πρωτοπορία με την οποία ήρθε σε επαφή στη Γερμανία, και ειδικότερα από τον Άρνολντ Σένμπεργκ [Arnold Schönberg]. Τα έργα αυτής της τετραετίας συνιστούν την πρώτη ελληνική μοντέρνα μουσική. Μετά το Κοντσέρτο γκρόσο (1928) δεν συνέθεσε παρά ένα τελευταίο έργο, τη σκηνική μουσική για τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη (σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ροντήρη, με ερμηνευτές τους Κατίνα Παξινού και Αλέξη Μινωτή, παράσταση σταθμός στην αναβίωση του αρχαίου δράματος). Συνολικά συνέθεσε σαράντα οκτώ έργα, τα οποία –μαζί με χειρόγραφες παρτιτούρες, προγράμματα και κριτικές συναυλιών, αλληλογραφία, μετάλλια, βραβεύσεις, φωτογραφικό και άλλο υλικό– παραχωρήθηκαν από την Καίτη Κατσόγιαννη, στενή φίλη του συνθέτη, στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και αποτελούν το «Αρχείο Μητρόπουλου». 

 

Έργο της όψιμης συνθετικής περιόδου είναι και οι Invenzioni (ή Ινβεντσιόνες = Επινοήσεις) για φωνή και πιάνο, σε ερωτική ποίηση του Καβάφη, τις οποίες ο Μητρόπουλος συνέθεσε κατά το διάστημα 1925-1926. Πρόκειται για το πρώτο ατονικό έργο του συνθέτη και ταυτόχρονα για το πρώτο ελληνικό έργο μοντέρνας μουσικής. Ο τρόπος εκφοράς της μελωδίας (Sprechmelodie ή Sprechgesang = «ομιλούσα» ασματική τεχνική) παραπέμπει στο έργο Pierrot Lunaire (Φεγγαρίσιος πιερότος) του Σένμπεργκ. Η πρωτοτυπία των καβαφικών τραγουδιών του Μητρόπουλου έγκειται στο γεγονός ότι η «ομιλούσα» φωνή ενσωματώνεται με ταιριαστό τρόπο στην πολυφωνικότητα βάση της οποίας έχουν αυτά δομηθεί, ενώ γίνεται χρήση μπαρόκ μορφολογικών τύπων. Αξιοσημείωτη είναι και η αντίθεση της αυστηρής, πολυφωνικής μουσικής των Invenzioni με το ερωτικό περιεχόμενο του ποιητικού κειμένου. 

 

Στην πρώτη γραφή του το καινοτόμο έργο περιλάμβανε δεκατέσσερα τραγούδια. Ο πρωτότυπος ιταλικός τίτλος όπως αναγράφεται στο χειρόγραφο ήταν «14 Invenzioni – απάνω σε τραγούδια του Κ.Π. Καβάφη» («Τα ηδονικά», όπως τα αποκαλούσε ο συνθέτης) και παραπέμπει στα ομώνυμα κομμάτια του Γ.Σ. Μπαχ. Στη δεύτερη, ο Μητρόπουλος επέλεξε δέκα τραγούδια, τα οποία οργάνωσε σε έναν κύκλο αποτελούμενο από τέσσερις ενότητες (Ι. Τέσσερις κανόνες [αρ. 1, 2, 3, 4], ΙΙ. Δύο πασακάλιες [αρ. 5, 6], ΙΙΙ. Πρελούδιο και Φούγκα σε τέσσερις φωνές [αρ. 7, 8], IV. Pedale – Coda (Finale) [αρ. 9, 10]) και τα εξέδωσε ως 10 Invenzioni. Τα αφιέρωσε στον Άλκη Θρύλο (φιλολογικό ψευδώνυμο της Ελένης Ουράνη). Δεν προσδιόρισε το είδος της φωνής, ωστόσο τα τραγούδια ταιριάζουν περισσότερο στη φωνητική έκταση μιας μεσόφωνου. Στην πρεμιέρα, η οποία έλαβε χώρα το 1927 στην αίθουσα συναυλιών του Ωδείου Αθηνών, το έργο ερμήνευσε η υψίφωνος Πόπη Σερτσίου με τον ίδιο τον Μητρόπουλο στο πιάνο. Αν και ο στενός κύκλος του συνθέτη σε κάποιες πρώτες ιδιωτικές ακροάσεις εκτίμησε τη σπουδαιότητα των Invenzioni, το απαίδευτο κοινό της πρεμιέρας –που δεν είχε το υπόβαθρο να αντιληφθεί πόσο μπροστά από την εποχή του υπήρξε ο Μητρόπουλος– δεν επιφύλαξε θερμή υποδοχή στο έργο. Το 1932, οι Ινβεντσιόνες παρουσιάστηκαν σε ιδιωτική εκδήλωση, παρουσία του Καβάφη, στην οποία ο συνθέτης δεν έπαιξε απλώς το μέρος του πιάνου αλλά τραγούδησε και το μέρος της φωνής! 

 

Το γεγονός ότι οι Ινβεντσιόνες αποτελούν την πρώτη μελοποίηση ποιημάτων του Καβάφη τις καθιστά έργο μείζονος ιστορικής σημασίας. Η επιλογή των συγκεκριμένων ποιημάτων, τα οποία αναφέρονται σε ξεθωριασμένες από τον χρόνο ερωτικές ενθυμήσεις, κάθε άλλο παρά τυχαία υπήρξε. Αποκαλύπτει τη διορατικότητα και την τόλμη του Μητρόπουλου να συνθέσει μουσική σε ερωτική ποίηση του Αλεξανδρινού, σε μια εποχή που τα «αιρετικά» ποιήματά του δεν ήταν ευρέως αποδεκτά. Ο καβαφικός ποιητικός μοντερνισμός αποτέλεσε εφαλτήριο για τον μουσικό μοντερνισμό του Μητρόπουλου. Μέσω της χρήσης ιαμβικού ανισοσύλλαβου μέτρου και καθομιλουμένης μεικτής γλώσσας, αλλά και της ανάδειξης ενός έκδηλου ομοφυλοφιλικού ερωτισμού, ο Καβάφης είχε έρθει σε ρήξη με την παλαμική παράδοση. Από μεριάς του ο Μητρόπουλος, συνθέτοντας σε ατονικό σύστημα, με ασύμμετρες εναλλαγές μέτρων –ή και κατάργηση των διαστολών–, αλλά κάνοντας ταυτόχρονα χρήση επαναλαμβανόμενων τριημιτονίων και «ελληνοπρεπών» σύνθετων μέτρων (7/8, 5/4) υπέδειξε έναν σύγχρονο «εθνικό» δρόμο και ενέταξε την ελληνική δημιουργία στη διεθνή μουσική πρωτοπορία. Αναβάθμισε δηλαδή το στοιχείο της λαϊκής μουσικής αποβάλλοντας τον «παραδοσιακό» διακοσμητικό χαρακτήρα του και δίνοντάς του έναν συγκεκριμένο λειτουργικό ρόλο στο πλαίσιο του «συστήματος» της λόγιας μουσικής. 

 

Σε επιστολή προς τον Καβάφη (με ημερομηνία 15/7/1926) ο συνθέτης ζητούσε την άδεια να τυπώσει δέκα από τις δεκατέσσερις Ινβεντσιόνες. Ζητούσε επίσης από τον ποιητή γαλλικές μεταφράσεις των δέκα ποιημάτων με σκοπό να τις συμπεριλάβει στο επίμετρο της έκδοσης και πρότεινε για το έργο τον υπότιτλο «Ποιήματα ηδονιστικά» (που μάλλον απορρίφθηκε από τον Καβάφη): «Θα εκπλαγείτε τώρα για την τόλμη που είχα στην εκλογή μου [των τραγουδιών σας] μα παρ’ όλους τους φόβους που είχα, η μουσική είναι τόσο ταιριαστή σ’ αυτού του είδους το μέτρο και την ατμόσφαιρα, που σας βεβαιώ άρεσε και στους πιο ηθικόληπτους ανθρώπους… Εστέ βέβαιος, ότι η μουσική μου είναι τόσο σύγχρονη, όσο και η ατμόσφαιρα η καινούργια που αναδίδουν τα τραγούδια σας. Ο κύριος Αντώνιος Μπενάκης τα ήκουσεν και μπορεί να σας πη ο ίδιος την εντύπωσίν του. Ελπίζω ότι θα μου δοθεί ευκαιρία να κατεβώ στην Αλεξάνδρεια με την Δα Ανδρεάδου για να τα τραγουδήση σε μια συναυλία μου». Απάντηση του Καβάφη προς τον συνθέτη δεν έχει διασωθεί, όμως από μια δεύτερη επιστολή του Μητρόπουλου (με ημερομηνία 16/8/1926) προκύπτει πως ο ποιητής απέστειλε μεταφράσεις επτά ποιημάτων. Τα υπόλοιπα τρία μεταφράστηκαν από τον νεωτεριστή ποιητή Τάκη Παπατσώνη. 

 

H μουσική του Μητρόπουλου αποδίδει τη δόνηση του καβαφικού λόγου με τέτοια ένταση, ώστε η ενέργεια των στίχων να «ηχεί» και στην απόδοση του μέρους της φωνής από το φλάουτο. 

 

 

 

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης [1863-1933] 

 

Μέρες του 1903 [1917] 

Δεν τα ηύρα πια ξανά – τα τόσο γρήγορα χαμένα… 

τα ποιητικά τα μάτια, το χλωμό 

το πρόσωπο… στο νύχτωμα του δρόμου… 

Δεν τα ηύρα πια – τ’ αποκτηθέντα κατά τύχην όλως, 

που έτσι εύκολα παραίτησα· 

και που κατόπι με αγωνίαν ήθελα. 

Τα ποιητικά τα μάτια, το χλωμό το πρόσωπο, 

τα χείλη εκείνα δεν τα ηύρα πια. 

 

Γκρίζα [1917] 

Κυττάζοντας ένα οπάλλιο μισό γκρίζο 

θυμήθηκα δυο ωραία γκρίζα μάτια 

που είδα· θάναι είκοσι χρόνια πριν… 

Για έναν μήνα αγαπηθήκαμε. 

Έπειτα έφυγε, θαρρώ στην Σμύρνη, 

για να εργασθεί εκεί, και πια δεν ιδωθήκαμε. 

Θ’ ασχήμισαν –αν ζει– τα γκρίζα μάτια· 

θα χάλασε τ’ ωραίο πρόσωπο. 

Μνήμη μου, φύλαξέ τα συ ως ήσαν. 

Και, μνήμη, ό,τι μπορείς από τον έρωτά μου αυτόν, 

ό,τι μπορείς φέρε με πίσω απόψι. 

 

Εν τη Οδώ [1913, 1916] 

Το συμπαθητικό του πρόσωπο, κομμάτι ωχρό· 

τα καστανά του μάτια, σαν κομένα· 

είκοσι πέντ’ ετών, πλην μοιάζει μάλλον είκοσι· 

με κάτι καλλιτεχνικό στο ντύσιμό του 

–τίποτε χρώμα της κραβάτας, σχήμα του κολλάρου– 

ασκόπως περπατεί μες στην οδό, 

ακόμη σαν υπνωτισμένος απ’ την άνομη ηδονή, 

από την πολύ άνομη ηδονή που απέκτησε. 

 

Έτσι πολύ ατένισα [1917] 

Την εμoρφιά έτσι πολύ ατένισα, 

που πλήρης είναι αυτής η όρασίς μου. 

Γραμμές του σώματος. Κόκκινα χείλη. Μέλη ηδονικά. 

Μαλλιά σαν από αγάλματα ελληνικά παρμένα· 

πάντα έμορφα, κι αχτένιστα σαν είναι, 

και πέφτουν, λίγο, επάνω στ’ άσπρα μέτωπα. 

Πρόσωπα της αγάπης, όπως τάθελεν 

η ποίησίς μου… μες στες νύχτες της νεότητός μου, 

μέσα στες νύχτες μου, κρυφά, συναντημένα… 

 

Επήγα [1905, 1913] 

Δεν εδεσμεύθηκα. Τελείως αφέθηκα κ’ επήγα. 

Στες απολαύσεις, που μισό πραγματικές, 

μισό γυρνάμενες μες στο μυαλό μου ήσαν, 

επήγα μες στην φωτισμένη νύχτα. 

Κ’ ήπια από δυνατά κρασιά, καθώς  

που πίνουν οι ανδρείοι της ηδονής. 

 

 

 

Κείμενο: Ναταλία Γεράκη 

Ερμηνεία: Ναταλία Γεράκη, φλάουτο | Απόστολος Παληός, πιάνο 

Ηχοληψία: Κώστας Κατσαντώνης | Στούντιο Ήχου ΤΜΣ ΕΚΠΑ, 2021 

 

Η παρτιτούρα των 14 Invenzioni είναι των εκδόσεων του Ιονίου Πανεπιστημίου (Τμήμα Μουσικών Σπουδών / Εργαστήριο Ελληνικής Μουσικής, εισαγ. Χάρης Ξανθουδάκης, επιστημονική επιμ. Γιάννης Σαμπροβαλάκης, Κέρκυρα 2010) σε συνεργασία με τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Η ορθογραφία των στίχων ακολουθεί την έκδοση σε επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδη (Καβάφης 1963). 

 

H ηχογράφηση των Invenzioni του Δ. Μητρόπουλου, σε ελεύθερη απόδοση για φλάουτο και πιάνο, πραγματοποιήθηκε με τη συναίνεση της Αμερικανικής Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (Τμήμα Αρχείων/Αρχείο Δημήτρη Μητρόπουλου). 

 

 

 

ΠΗΓΕΣ 

 

Aρχείο Καβάφη Ιδρύματος Ωνάση, www.kavafis.gr‬‬ (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023) 

 

Καβάφης Κωνσταντίνος Π., Ατελή ποιήματα 1918-1932, επιμ. Ρενάτα Λαβανίνι, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2006 

 

Καβάφης Κωνσταντίνος Π., «Γκρίζα», στο Τα Ποιήματα, τόμος Α’ 1897-1918, επιμ. Γιώργος Π. Σαββίδης, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1963, www.onassis.org/el/initiatives/cavafy-archive/the-canon/gray (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023) 

 

Καβάφης Κωνσταντίνος Π., «Εν τη Οδώ», στο Τα Ποιήματα, τόμος Α’ 1897-1918, επιμ. Γιώργος Π. Σαββίδης, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1963, www.onassis.org/el/initiatives/cavafy-archive/the-canon/in-the-street (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023) 

 

Καβάφης Κωνσταντίνος Π., «Επήγα», στο Τα Ποιήματα, τόμος Α’ 1897-1918, επιμ. Γιώργος Π. Σαββίδης, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1963, www.onassis.org/el/initiatives/cavafy-archive/the-canon/i-went (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023) 

 

Καβάφης Κωνσταντίνος Π., «Έτσι πολύ ατένισα», στο Τα Ποιήματα, τόμος Α’ 1897-1918, επιμ. Γιώργος Π. Σαββίδης, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1963, www.onassis.org/el/ initiatives/cavafy–archive/the–canon/i_ve–looked–so–much (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023) 

 

Καβάφης Κωνσταντίνος Π., «Μέρες του 1903», στο Τα Ποιήματα, τόμος Α’ 1897-1918, επιμ. Γιώργος Π. Σαββίδης, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1963, www.onassis.org/el/ initiatives/cavafy–archive/the–canon/days–of-1903 (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023) 

 

Καβάφης Κωνσταντίνος Π. – Μητρόπουλος Δημήτρης [Cavafy Constantine P. – Mitropoulos Dimitris], 10 Inventions (παρτιτούρα), Αθήνα, λιθ. Καρύδη, χ.χ. 

 

Κατσόγιαννη Καίτη, Δημήτρης Μητρόπουλος, η αλληλογραφία του με την Καίτη Κατσόγιαννη 1929-1960, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1966 

 

Κώστιος Απόστολος, Οι 10 Inventions του Δημήτρη Μητρόπουλου, 2011, www.dimitrimitropoulos.gr/2010-04-11-08-14-38/gia9dm10inventions.html (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023) 

 

Λεούση Λίντα, Ιστορία της Ελληνικής Μουσικής 2000 π.Χ.-2000 μ.Χ., εκδ. Άγκυρα, Αθήνα 2003³ 

 

Μεράκου Στεφανία, «Αλληλογραφία Δημήτρη Μητρόπουλου – Κωνσταντίνου Καβάφη», περιοδικό Μουσικός Λόγος, τεύχος 2, 2000 

 

Μητσάκης Κάρολος, «Ο Καβάφης και η μουσική», στο Πρακτικά δέκατου πέμπτου συμποσίου ποίησης, Ποίηση και Μουσική, Αρχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1997, σσ. 25-52 

 

Ξανθουδάκης Χάρης, Εισαγωγή στο «Μητρόπουλος Δημήτρης, 14 Invenzioni σε ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη για φωνή και πιάνο», στο Μνημεία Νεοελληνικής Μουσικής, τόμος Β’, επιστημονική επιμ. Γιάννης Σαμπροβαλάκης, εκδ. Ιόνιο Πανεπιστήμιο / Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Εργαστήριο Ελληνικής Μουσικής, Κέρκυρα 2010 

 

Παπαϊωάννου Γιάννης Γ., Από την Ελληνική μουσική πρωτοπορία του 20ού αιώνα, εκδ. Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ) και Εθνική Τράπεζα Επενδύσεων Βιομηχανικής Αναπτύξεως (ΕΤΕΒΑ) – Εταιρία Ομίλου Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 1997 

 

Συμεωνίδου Αλέκα, Λεξικό Ελλήνων συνθετών, εκδ. Φίλιππος Νάκας, Αθήνα 1995¹