Γιάννης Χρήστου: Τραγούδια σε ποίηση Τ.Σ. Έλιοτ

Γιάννης Χρήστου [Ηλιούπολη Καΐρου 1926 – Αθήνα 1970]
Από τα Έξι Τραγούδια σε ποίηση Τ.Σ. Έλιοτ
για μεσόφωνο και πιάνο (σε ελεύθερη απόδοση για φλάουτο και πιάνο), 1955
αρ. 4 – Eyes that Last I Saw in Tears | Μάτια που τελευταία τα είδα δακρυσμένα
αρ. 5 – The Wind Sprang Up at four o’Clock | Ξέσπασε στις τέσσερις ο αέρας 

Γιάννης Χρήστου – Μάτια που τελευταία τα είδα δακρυσμένα

Γιάννης Χρήστου – Ξέσπασε στις τέσσερις ο αέρας

Γεννημένος στην Ηλιούπολη, την εύπορη περιοχή του Καΐρου, αλλά μεγαλωμένος στην ελληνική παροικία της κοσμοπολίτικης Αλεξάνδρειας, ο Γιάννης Χρήστου (γνωστός διεθνώς ως Jani Christou), συνθέτης και φιλόσοφος με μεταφυσικές αναζητήσεις, αποτελεί μετά τον Κωνσταντίνο Καβάφη την πιο αντιπροσωπευτική περίπτωση διανοούμενου Αλεξανδρινού, καθώς και κορυφαία μορφή της μουσικής του 20ού αιώνα. Το έργο του εκτιμάται ως απότοκο της βαριάς κληρονομιάς του αρχαίου και νεότερου κόσμου της Αλεξάνδρειας. Αντλεί από την προσωπική του φιλοσοφική και μεταφυσική θεώρηση –επηρεασμένη από τη σκέψη των Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν και Καρλ Γιουνγκ–, στην οποία ενσωματώνονται στοιχεία της αιγυπτιακής θρησκείας και των αρχαιοελληνικών μυστηρίων. Αν και στο έργο του υιοθετεί καινοτόμα συστήματα και τεχνοτροπίες της δυτικής μουσικής, δεν εγκλωβίζεται στον ορθολογισμό, αλλά εμπνέεται από την Ανατολή εισάγοντας τον μύθο, το αρχέγονο, το υπερβατικό, τον μυστικισμό, την τελετουργία, το απρόσιτο. 

 

Την εξέλιξή του καθόρισαν επίσης τα γονικά πρότυπα. Ο επιχειρηματίας πατέρας (ιδρυτής της βιομηχανίας Royal Chocolate Company που παρήγαγε την Corona, την αγαπημένη σοκολάτα της Αιγύπτου, και των κινηματογραφικών αιθουσών Μωχάμετ Άλη, Ρουαγιάλ και Στραντ), προβάλλοντας μια αμιγώς πρακτική θεώρηση της ζωής, τον ώθησε να σπουδάσει οικονομικά. Η κυπριακής καταγωγής ποιήτρια μητέρα τού μετέδωσε μεταφυσικές ανησυχίες και αγάπη για τον έμμετρο και πεζό λόγο. Όταν στα δεκατρία του χρόνια οι γονείς χώρισαν, εκείνος και ο επίσης χαρισματικός αδελφός του Ευάγγελος παρέμειναν με τον πατέρα. Η έλλειψη της μητρικής παρουσίας φαίνεται να επηρέασε τη ζωή και το έργο του (το γυναικείο πρότυπο επανέρχεται συχνά ως συμβολισμός στο έργο του). 

 

Στην Αλεξάνδρεια μαθήτευσε στο αγγλικό εκπαιδευτικό ίδρυμα Victoria College. Ήρθε σε επαφή με τη μουσική στην ηλικία των πέντε χρόνων. Από τα δεκατέσσερα άρχισε να μελετά πιάνο και θεωρητικά υπό την καθοδήγηση της περίφημης Τζίνας Μπαχάουερ, η οποία διέμενε εκείνα τα χρόνια στην πόλη. Ο νεαρός Χρήστου έγραψε μια σειρά από έργα, όπως το πρώτο μέρος από μια Σονάτα για δύο πιάνα το οποίο παρουσίασε σε συναυλία με την Μπαχάουερ στον κινηματογράφο Ρουαγιάλ. Το 1948 αποφοίτησε από το King’s College στο Κέιμπριτζ, όπου σπούδασε φιλοσοφία με τους Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν (γλωσσολογική λογική) και Μπέρτραντ Ράσελ (συμβολική λογική). Στο Κέιμπριτζ μελέτησε επίσης σύνθεση και αντίστιξη με τον Χανς Φέρντιναντ Ρέντλιχ [Hans Ferdinand Redlich], επιφανή μελετητή του Άλμπαν Μπεργκ [Alban Berg], ενώ στο Γκάβι και στη Ρώμη, ανάλυση και ενορχήστρωση με τον Άντζελο Φραντσέσκο Λαβανίνο [Angelo Francesco Lavagnino]. Επιπλέον, παρακολούθησε τα θερινά τμήματα της Accademia Musicale Chigiana στη Σιένα και διαλέξεις στο Jung Institute στη Ζυρίχη, όπου συνδέθηκε με τον κύκλο των επιφανών ψυχαναλυτών της σχολής του Γιουνγκ (ενδεχομένως και με τον ίδιο τον Γιουνγκ). Μαθητής του Καρλ Γιουνγκ υπήρξε εξάλλου και ο μεγαλύτερος αδελφός του, ο φιλόσοφος και ψυχολόγος Ευάγγελος (Εύης) Χρήστου, του οποίου η σκέψη, η προσωπικότητα, αλλά και ο αιφνίδιος θάνατος (σε τροχαίο το 1956) καθόρισαν τον Γιάννη Χρήστου. Αρνούμενος να αποδεχτεί την απώλεια του Ευάγγελου, δήλωνε πως «δεν υπάρχει θάνατος· μόνο διαφορετικές καταστάσεις ύπαρξης». 

 

Ο συγκερασμός των παραμέτρων που προαναφέρθηκαν διαμόρφωσε την πολύ ιδιαίτερη προσωπικότητα του συνθέτη και ευθύνεται για τη διαφοροποίησή του από άλλους, επίσης σημαντικούς, δημιουργούς της γενιάς του. «Υπάρχει μια απροσδιόριστη ενέργεια που κάποια πλάσματα εκπέμπουν, η οποία τα κατατάσσει σε ένα είδος εγγενών μυστικιστών. Γι’ αυτούς το παρελθόν και το μέλλον αναμειγνύονται σε ένα παρόν που έχει χαρακτήρα αιωνιότητας. Ο Χρήστου ανήκει σε αυτή ακριβώς τη σπάνια κατηγορία των εξαιρετικών πλασμάτων. Το έργο του πηγάζει αυθόρμητα από ένα φλέγον και τραγικό παρόν, ενώ συγχρόνως είναι βαθιά ριζωμένο στους θεμελιώδεις μύθους της ανθρωπότητας», έγραφε χαρακτηριστικά ο Πιέρο Γκουαρίνο [Piero Guarino 1919-1991], ο ελληνοϊταλικής καταγωγής Αλεξανδρινός πιανίστας, μαέστρος και συνθέτης, για τον φίλο και συνεργάτη του Γιάννη Χρήστου. «Φιλοσοφώ και το αποτέλεσμα γίνεται μουσική», κατέθετε ο ίδιος ο συνθέτης, καθώς πρέσβευε ότι μόνο από εσωτερική αναγκαιότητα που υπαγορεύεται από φιλοσοφικούς-μεταφυσικούς προβληματισμούς είχε νόημα να επιχειρεί κανείς να δημιουργήσει τέχνη. Πίστευε επίσης πως όταν ο άνθρωπος βιώνει θρησκευτική έκσταση ενεργοποιούνται υποσυνείδητες διεργασίες οι οποίες απελευθερώνουν τις τεράστιες εσωτερικές του δυνάμεις. 

 

To 1951, ύστερα από όλες αυτές τις διαδρομές και την επαφή με τα σύγχρονα ρεύματα της τέχνης, ο Χρήστου επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια. Το 1956 νυμφεύτηκε την εικαστικό και παιδική του φίλη Θηρεσία (Σία) Χωρέμη, η οποία στήριξε τις αναζητήσεις του. Η οικονομική ευρωστία της οικογένειας τού επέτρεψε να αφιερωθεί στη σύνθεση καθώς και στην εμβριθή μελέτη συγγραμμάτων φιλοσοφίας, ανθρωπολογίας, ψυχολογίας, συγκριτικής θρησκειολογίας, ιστορίας, προϊστορίας, πρωτόγονων πολιτισμών, λογοτεχνίας, τέχνης, αποκρυφισμού και πνευματισμού. Συνέγραψε στην αγγλική γλώσσα, την οποία χειριζόταν άριστα, πολλά (αδημοσίευτα έως σήμερα) φιλοσοφικά και μουσικά κείμενα, προσωπικά ημερολόγια και χρονολογημένες καταγραφές των ονείρων του (dream–files). Το 1960, εξαιτίας των όσων επακολούθησαν της πολιτικής του Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ στην Αίγυπτο, εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα μοιράζοντας τον χρόνο ανάμεσα στην Αθήνα και τη Χίο (τόπο καταγωγής του πατέρα και της συζύγου του). Συνέχισε την ιδιαίτερη παραγωγική πορεία του κερδίζοντας αναγνώριση στους πρωτοποριακούς κύκλους τής τότε σύγχρονης μουσικής κοινότητας. Αν και η γλώσσα και η συνθετική μέθοδός του δεν έγιναν εύκολα κατανοητές στο ευρύτερο κοινό της εποχής –ακόμα και σε συναδέλφους του–, η δύναμη της χειμαρρώδους μουσικής του συμπαρέσυρε ακόμα και τον μη μυημένο ακροατή σε μέθεξη (ωσάν σε ιεροτελεστία). Ο ίδιος ήταν ιδιαίτερα αγαπητός και προσφιλής. 

 

Ο Χρήστου διέκρινε τη δημιουργία του σε δύο περιόδους: στην περίοδο της «πράξης» (σύνθεση ορχηστρικών έργων με συμβατική γραφή και αντίστοιχη συμβατική ερμηνεία) και στην περίοδο της «μετάπραξης» (εξέλιξη απεικονιστικού συστήματος σημειογραφίας δικής του επινόησης με σύμβολα και σκίτσα, καθώς και αντισυμβατική μουσική πράξη με σκηνική δράση των μουσικών). 

 

Οι ερευνητές από την άλλη χωρίζουν το συνθετικό έργο του σε τρεις περιόδους. Η πρώτη (1948-1958) χαρακτηρίστηκε ως περίοδος ελεύθερης ατονικότητας (Μουσική του Φοίνικα για ορχήστρα· Συμφωνία αρ. 1 για μεσόφωνο και ορχήστρα· Λατινική Λειτουργία για μεικτή χορωδία, χάλκινα και κρουστά· Συμφωνία αρ. 2 για μεικτή χορωδία και ορχήστρα· Έξι Τραγούδια σε ποίηση Τ.Σ. Έλιοτ για μεσόφωνο και πιάνο/ορχήστρα). Στη δεύτερη (1960-1964) ανέπτυξε ένα είδος μετα-σειραϊσμού με έμφαση στην πολυφωνία, στο έντονο ρυθμικό στοιχείο, στα ηχοχρώματα των οργάνων (Μετατροπές [αρχικός τίτλος Patterns & Permutations] για ορχήστρα· Τοκάτα για πιάνο και ορχήστρα· Πύρινες Γλώσσες, ορατόριο Πεντηκοστής για μεσόφωνο, τενόρο, βαρύτονο, μικρή χορωδία και ορχήστρα). Επίσης, στα μέσα της δεκαετίας του 1960 συνέθεσε μουσική για παραστάσεις αρχαίου δράματος του Εθνικού Θεάτρου (Αγαμέμνων, Προμηθέας Δεσμώτης) και του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κουν (Πέρσες, Βάτραχοι, Οιδίπους Τύραννος), καθώς και μουσική για κινηματογραφημένες τραγωδίες (Εκάβη, Οιδίπους Τύραννος, Προμηθέας Δεσμώτης) οι οποίες συμπεριλήφθηκαν στο ντοκιμαντέρ Greece: The inner world (γυρίστηκε στους Δελφούς από τους Ρόμπερτ Γκρέιβς και Αλέξη Μινωτή, με πρωταγωνιστές την Κατίνα Παξινού και τον Αλέξη Μινωτή). Στην ύστερη και πλέον παραγωγική περίοδό του (1964-1970) ανέπτυξε περαιτέρω την προσωπική σημειογραφία του και κατέστησε κυρίαρχο το αυτοσχεδιαστικό στοιχείο (Μυστήριον, ορατόριο σε αρχαία αιγυπτιακά νεκρικά κείμενα, για αφηγητή, ηθοποιούς, τρεις χορωδίες, ορχήστρα και μαγνητοταινία· Πράξη για 12 για έντεκα έγχορδα και έναν πιανίστα-μαέστρο [και σε δεύτερη εκδοχή για σαράντα τέσσερα έγχορδα]· Κυρία με τη Στρυχνίνη, έργο βασισμένο σε καταγεγραμμένα όνειρα του συνθέτη και στο βιβλίο Ψυχολογία και Αλχημεία του Γιουνγκ, για γυναίκα σολίστ βιόλας, πέντε ηθοποιούς, οργανικό σύνολο, μαγνητοταινίες, ηχητικά αντικείμενα και ένα κόκκινο πανί· Επίκυκλος για continuum και σύνολο εκτελεστών και χορευτών· Εναντιοδρομία για ορχήστρα· Αναπαράστασις Ι [αστρωνκατοιδανυκτερωνομηγυριν] για βαρύτονο, βιόλα και οργανικό σύνολο· Αναπαράστασις ΙΙΙ [ο πιανίστας] για ηθοποιό, οργανικό σύνολο και μαγνητοταινίες [οι μόνες ολοκληρωμένες από τον κύκλο των σαράντα σχεδιασμένων Αναπαραστάσεων]· μουσική για τον κινηματογραφικό Οιδίποδα του Φίλιπ Σάβιλ με πρωταγωνιστές τους Όρσον Γουέλς και Κρίστοφερ Πλάμερ). 

 

Ειδικά τα έργα της ύστερης περιόδου θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «τελετουργίες», ως «ψυχοδράματα» (οι μουσικοί χρησιμοποιούν τις πάρτες τους ως ηθοποιοί), τα οποία ο Χρήστου συνόδευε με γραπτές φιλοσοφικές, αισθητικές και πρακτικές παρατηρήσεις. Το 1968 άρχισε να συνθέτει το πιο φιλόδοξο έργο του, τη σύγχρονη όπερα Ορέστεια (βασισμένη στην ομώνυμη τριλογία του Αισχύλου), την οποία δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει. Έχασε τη ζωή του σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα στις 8/1/1970, ανήμερα των τεσσαρακοστών τεσσάρων γενεθλίων του – όπως και η σύζυγός του, η οποία οδηγούσε το αυτοκίνητο που ανετράπη και προσέκρουσε σε κολόνα. Το μέγεθος της προσωπικότητας και του έργου του Γιάννη Χρήστου προβάλλεται τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο, μέσα από μελέτες, άρθρα, συναυλίες και αφιερώματα. 

 

Αναγνωρίζοντας στην ποίηση του Έλιοτ τη συνύπαρξη του σύγχρονου με το αρχέγονο, ο Χρήστου αποφάσισε να συνθέσει τα Έξι Τραγούδια σε ποίηση Τ.Σ. Έλιοτ για μεσόφωνο και πιάνο. Ολοκλήρωσε το έργο το 1955 ενώ διέμενε στην Αλεξάνδρεια, αποτυπώνοντας σε αυτό την ποιητική διάσταση της μουσικής σκέψης του. Συγχρόνως ερμήνευσε σε βάθος το ποιητικό κείμενο, αναδεικνύοντας το χιούμορ, τη θλίψη, το παράδοξο, καθώς και το εφιαλτικό στοιχείο που ενέχει. Μελοποίησε τα ποιήματα New Hampshire (Νέο Χάμσαϊρ), Death by Water (Θάνατος από πνιγμό), Mélange adultère de tout (Βέβηλος συμφυρμός), Eyes that Last I Saw in Tears (Μάτια που τελευταία τα είδα δακρυσμένα), The Wind Sprang Up at Four o’Clock (Ξέσπασε στις τέσσερις ο αέρας), Virginia (Βιρτζίνια). Το Eyes that Last I Saw in Tears αποτελεί διασκευή του μεσαίου μέρους της Συμφωνίας αρ. 1 (για γυναικεία φωνή και ορχήστρα), εξού και το ρομαντικό ύφος της πρώτης περιόδου του συνθέτη. Τα υπόλοιπα τραγούδια χαρακτηρίζονται από το ζωντανό, πολύχρωμο ύφος και τον δυναμικό ρυθμικό παλμό της δεύτερης περιόδου. Το 1959 ο Χρήστου μετέγραψε τα τραγούδια για μεσόφωνο και ορχήστρα και τα εξέδωσε στον γερμανικό εκδοτικό οίκο Impero-Verlag. 

 

Ο ίδιος περιγράφει τις συνθήκες δημιουργίας του έργου ως εξής: «Η ιδέα να γράψω πάνω σε ποιήματα του T.S. Eliot μου ήρθε στη Ρώμη το 1950. Τότε ήταν που γράφτηκε το Eyes that Last I Saw in Tears (μουσική που ενσωματώθηκε στην Πρώτη Συμφωνία), καθώς και ένα προσχέδιο για τα Mélange adultère de tout και The Wind Sprang Up at Four o’Clock… Ξανάπιασα αυτήν την ιδέα το 1955, το καλοκαίρι, και έγραψα ένα σύνολο ως Πέντε Τραγούδια. Καθώς τα καθαρόγραφα, συνειδητοποίησα ότι έπρεπε να προσθέσω ένα έκτο τραγούδι –και πως αυτό το έκτο έπρεπε να είναι το Virginia. Αυτό γράφτηκε μέσα σε μία μέρα. Τα Έξι Tραγούδια για μεσόφωνο και πιάνο ολοκληρώθηκαν τον Οκτώβριο του 1955. Τον επόμενο χρόνο, στη Χίο, μου ήρθε η ιδέα ότι αυτά έπρεπε να τραγουδηθούν με ορχήστρα, και αργότερα, το καλοκαίρι του 1957, ο Πιέρο Γκουαρίνο μου πρότεινε να το κάνω. Ξεκινώντας στις 22 Αυγούστου του 1957 και τελειώνοντας ένα μήνα αργότερα, έγραψα την ορχηστρική εκδοχή». 

 

Η πρώτη παρουσίαση του έργου έγινε στις 13/1/1956 στην Αλεξάνδρεια, στο Βρετανικό Ινστιτούτο, ενώ ακολούθησε μία δεύτερη στις 20/1/1956 στο Βρετανικό Συμβούλιο του Καΐρου. Ερμηνευτές ήταν η μεσόφωνος Αλίς Γκαμπάι [Alice Gabbai] και ο πιανίστας (μαέστρος και συνθέτης) Πιέρο Γκουαρίνο. Οι κριτικές στον τοπικό τύπο (Egyptian Gazette, La Réforme, Le Progress Egyptien) ήταν εγκωμιαστικές, σύμφωνα με όσα ανέφερε ο συνθέτης σε επιστολή του προς τον Έλιοτ. Οι ίδιοι ερμηνευτές παρουσίασαν το 1957 τα τραγούδια σε συναυλίες στη Γερμανία, την Ιταλία και την Ισπανία, ενώ η ελληνική πρεμιέρα έλαβε χώρα το 1958 στο Βρετανικό Συμβούλιο της Αθήνας. Στις 12/11/1958 η ορχηστρική εκδοχή του έργου ηχογραφήθηκε από τη Συμφωνική Ορχήστρα του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ), με σολίστ την Γκαμπάι και μαέστρο τον Γκουαρίνο, και αναμεταδόθηκε λίγες εβδομάδες αργότερα. Η πρώτη συναυλιακή παρουσίαση των Τραγουδιών στην ορχηστρική εκδοχή τους πραγματοποιήθηκε πολύ αργότερα, το 1978, με την Γκαμπάι και την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της Λωρραίνης υπό τη διεύθυνση του Μισέλ Ταμπασνίκ, στο Θέατρο Λυκαβηττού στην Αθήνα. 

 

Το εγχείρημα της απόδοσης του μέρους της φωνής στο φλάουτο στηρίχθηκε στην πεποίθηση ότι τα τραγούδια του Γιάννη Χρήστου –όπως άλλωστε και εκείνα των Μητρόπουλου και Κουνάδη– ενέχουν εκείνη την ιδιαίτερη δυναμική που διασφαλίζει την αυτοτέλεια της μουσικής, ανεξάρτητα από την εκφορά του ποιητικού λόγου. 

 

 

 

Thomas Stearns Eliot [1888-1965] 

 

Eyes that last I saw in Tears [1949-50] 

από τα Minor Poems 

 

Eyes that last I saw in tears 

Through division 

Here in death’ s dream kingdom 

The golden vision reappears 

I see the eyes but not the tears 

This is my affliction 

 

This is my affliction 

Eyes I shall not see again 

Eyes of decision 

Eyes I shall not see unless 

At the door of death’s other kingdom 

Where, as in this 

The eyes outlast a little while 

A little while outlast the tears 

 

 

The Wind Sprang Up at Four o’Clock 

από τα Minor poems 

 

The wind sprang up at four ο’clock 

The wind sprang up and broke the bells 

Swinging between life and death 

Here, in death’s dream kingdom 

The waking echo of confusing strife 

Is it a dream or something else 

When the surface of the blackened river 

Is a face that sweats with tears? 

I saw across the blackened river 

The camp fire shake with alien spears. 

Here, across death’s other river 

The Tartar horsemen shake their spears. 

 

 

 

Κείμενο: Ναταλία Γεράκη 

Ερμηνεία: Ναταλία Γεράκη, φλάουτο | Απόστολος Παληός, πιάνο 

Ηχοληψία: Κώστας Κατσαντώνης | Στούντιο Ήχου ΤΜΣ ΕΚΠΑ, 2021 

 

Η παρτιτούρα των Έξι Τραγουδιών σε ποίηση Τ.Σ. Έλιοτ είναι των εκδόσεων Impero-Verlag. 

 

H ηχογράφηση των Τραγουδιών του Γιάννη Χρήστου, σε ελεύθερη απόδοση για φλάουτο και πιάνο, πραγματοποιήθηκε με τη συναίνεση της οικογένειας Χρήστου. 

 

 

 

 

ΠΗΓΕΣ 

 

Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας στο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ 

 

Ανυπόγραφο κείμενο, «Αφιέρωμα στον Γιάννη Χρήστου», περιοδικό Μουσικός Λόγος, τεύχος 2, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2000, σσ. 129-131 

 

Γιαλουράκης Μανώλης, Η Αίγυπτος των Ελλήνων. Συνοπτική ιστορία του Ελληνισμού της Αιγύπτου, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2006² 

 

Γκουαρίνο Πιέρο [Guarino Piero], «Compositeurs d’Egypt: Jani Christou», στην περιοδική επιθεώρηση του Ωδείου Αλεξάνδρειας Rythme (Revue du Conservatoire de Musique d‘Alexandrie), Αλεξάνδρεια 1953, σσ. 2-6 

 

Έλιοτ Τόμας Στερνς [Eliot T.S.], Collected Poems 1909-1935, εκδ. Faber & Faber, Λονδίνο 1946 

 

Έλιοτ Τόμας Στερνς [Eliot T.S.], Άπαντα τα ποιήματα, μεταγλώττιση-εισαγωγή Αριστοτέλης Νικολαΐδης, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1984, σ. 173 

 

Έλιοτ Τόμας Στερνς [Eliot T.S.], Τα ποιήματα 1909-1962, πρόλογος-μτφ.-σημειώσεις-εργοβιογραφία Λέανδρος Κ. Βατάκας, εισαγωγή-εικονογράφηση Απόστολος Κιλεσσόπουλος, δίγλωσση έκδοση, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1994 

 

Ζουλιάτης Κωστής, «Γιάννης Χρήστου, T.S. Eliot, Peter Du Sautoy: Επτά επιστολές για έξι τραγούδια», στο περιοδικό Μουσικός Ελληνομνήμων, τεύχος 5, εκδ. Ιονίου Πανεπιστημίου – Τμήματος Μουσικών Σπουδών, Κέρκυρα 2010 (αναθεωρημένη εκδοχή 2020, www.academia.edu/RegisterTo Download/BulkDownload (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023) 

 

Λεούση Λίντα, Ιστορία της Ελληνικής Μουσικής 2000 π.Χ.-2000 μ.Χ., εκδ. Άγκυρα, Αθήνα 2003³ 

 

Λουτσιάνο Άννα–Μαρτίν [Lucciano Anna-Martine], Jani Christou, The works and temperament of a Greek composer, αγγλ. μτφρ. Catherine Dale, εκδ. Harwood Academic Publishers, Άμστερνταμ 2000 

 

Νικηταρίδης Νίκος, Αιγυπτιώτικες προσωπικότητες του χθες, Εκδόσεις Αγγελάκη, Αθήνα 2017, σ. 248 

 

Παπαϊωάννου Γιάννης Γ., Από την Ελληνική μουσική πρωτοπορία του 20ού αιώνα, εκδ. Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ) και Εθνική Τράπεζα Επενδύσεων Βιομηχανικής Αναπτύξεως (ΕΤΕΒΑ) – Εταιρία Ομίλου Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 1997 

 

Συμεωνίδου Αλέκα, Λεξικό Ελλήνων συνθετών, εκδ. Φίλιππος Νάκας, Αθήνα 1995¹ 

 

Φιλίππου Μάρω, Οι χαμένες μουσικές της Αιγύπτου. Από τον τυφλό αρπιστή στον τυφλό πιανίστα, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2005 

 

Χρήστου Γιάννης, «Έξι Τραγούδια σε ποιήματα T.S. Eliot», απόδοση ποιημάτων Κώστα Σοφιανού, στο περιοδικό Νήσος, Μουσική και Ποίηση, τεύχος 4, ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 1985