Αργύρης Κουνάδης [Κωνσταντινούπολη 1924 – Φράιμπουργκ 2011]
Τρία ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη
Ι. Φωνές, ΙΙ. Επέστρεφε, ΙΙΙ. Μακρυά
για φωνή και πιάνο (σε ελεύθερη απόδοση για φλάουτο και πιάνο), 1981
στη μνήμη Μίνου Μεϊμάρογλου
Αργύρης Κουνάδης – Φωνές
Αργύρης Κουνάδης – Επέστρεφε
Αργύρης Κουνάδης – Μακρυά
Ο Αργύρης Κουνάδης αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο στη σύγχρονη ελληνική μουσική δημιουργία. Η πολύπτυχη πορεία του συγκλίνει με εκείνη των καλλιεργημένων και κοσμοπολιτών Ελλήνων της αλεξανδρινής παροικίας. Ο Κεφαλονίτης πατέρας του, Παναγιώτης Κουνάδης, είχε εργαστεί σε νεαρή ηλικία στην Αίγυπτο (στην Αλεξάνδρεια ή στο Πορτ Σάιντ), σε συγγενείς από την πλευρά της μητέρας του (οικογένεια Κοσμάτου). Στη συνέχεια ανεξαρτητοποιήθηκε και ανέπτυξε δική του εμπορική δραστηριότητα στην Αίγυπτο και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη, όπου γεννήθηκε ο γιος του, Αργύρης. Όταν ο συνθέτης ήταν δύο μηνών, η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.
Τα πρώτα μαθήματα πιάνου τα έλαβε από την Πολίτισσα μητέρα του. Μελέτησε πιάνο με τους Δημήτρη Μαρή και Σπύρο Φαραντάτο στο Ωδείο Αθηνών και ανώτερα θεωρητικά και σύνθεση με τον Γιάννη Α. Παπαϊωάννου στο Ελληνικό Ωδείο. Στη συνέχεια μετέβηκε στη Γερμανία, όπου σπούδασε σύνθεση με τον Βόλφγκανγκ Φόρτνερ [Wolfgang Fortner] και διεύθυνση ορχήστρας με τον Καρλ Ούτερ [Karl Ueter] στην Ανώτατη Σχολή Μουσικής του Φράιμπουργκ. Δίδαξε σύνθεση στο ίδιο πανεπιστήμιο, αρχικά ως βοηθός του καθ. Φόρτνερ και στη συνέχεια ως εκλεγμένος καθηγητής. Παράλληλα διηύθυνε το σύνολο Musica Viva και τα προγράμματα σύγχρονης μουσικής της πανεπιστημιακής έδρας σύνθεσης του Φράιμπουργκ. Στη Γερμανία δραστηριοποιήθηκε ως καθηγητής και συνθέτης για περισσότερα από πενήντα χρόνια, διατηρώντας όμως πάντοτε δημιουργική επαφή με τα μουσικά δρώμενα στην Ελλάδα.
Το συνθετικό έργο του Αργύρη Κουνάδη, το οποίο βραβεύτηκε σε διεθνείς διαγωνισμούς και παρουσιάστηκε σε ολόκληρο τον κόσμο, είναι εκτενές και πρωτοποριακό. Η πρώιμη μουσική του είναι επηρεασμένη από τις ατονικές τεχνοτροπίες (δωδεκαφθογγισμό, σειραϊσμό, αλεατορισμό) που χαρακτήριζαν τη μουσική πρωτοπορία στη Γερμανία. Σταδιακά ο συνθέτης οδηγήθηκε προς μια πιο λιτή γραφή (έτεινε προς την αυστηρότητα του βυζαντινού «ήθους»), αναδεικνύοντας τον μελοποιημένο λόγο και το δραματικό στοιχείο – πρόθεση που διαφαίνεται ακόμα και στα αμιγώς συμφωνικά έργα του.
Έγραψε έργα για ορχήστρα (Συμφωνιέτα, Πέντε Συνθέσεις, Χορικόν –το πρώτο ελληνικό έργο που παίχθηκε από τη Φιλαρμονική του Βερολίνου, το 1961–, Ετεροφωνικά ιδιόμελα, Τρίπτυχον για φλάουτο και ορχήστρα, Για βιόλα και ορχήστρα δωματίου, Για πιάνο και ορχήστρα δωματίου), όπερες –στις οποίες έδινε έμφαση στην προέλευση τους από το αρχαίο δράμα– και σκηνική μουσική (Το λαστιχένιο φέρετρο, Τα μαγεμένα αναλόγια, Τειρεσίας, Η απόδραση, Βάκχαι, Το κοντραμπάσο, Αποχαιρετισμός του μετοίκου, Ο άνθρωπος στην άμμο, Ο γυρισμός, Επίλογος Α’, Επίλογος Β’), χορωδιακά (Επίγραμμα από το ποίημα «Τα μάτια σου»), μουσική για το θέατρο και τον κινηματογράφο (ξεχωρίζει η συνεργασία με τον Μιχάλη Κακογιάννη, συνέθεσε μουσική για τις ταινίες του Eroica και Το κορίτσι με τα μαύρα), μουσική για παραστάσεις αρχαίου δράματος, έργα για σόλο όργανα (Πέντε Σκίτσα για φλάουτο, Πέντε μουσικές στιγμές για κιθάρα) έργα μουσικής δωματίου (Μουσικές στιγμές για βιολί και πιάνο, Κουαρτέτο Εγχόρδων, Επιτύμβιον στη μνήμη του Τ.Ε. Άιβς για ομάδα κρουστών και δεκατρία φλάουτα κατά επιλογή, Ο έχων ώτα ακούειν, ακουέτω για κουιντέτο πνευστών, Quatro Pezzi για φλάουτο, βιολοντσέλο και πιάνο, Blues για φλάουτο και πιάνο ή τσέμπαλο), έργα για φωνή και πιάνο, όπως ο κύκλος μελοποιημένων ποιημάτων του Γιώργου Σεφέρη (Σχέδια για ένα καλοκαίρι) και του Κωνσταντίνου Καβάφη (Πέντε ποιήματα του Κ. Καβάφη), γραμμένα σε φόρμα γερμανικού λιντ.
Σημαντική πτυχή του έργου του Κουνάδη υπήρξε και η ενασχόλησή του με το ρεμπέτικο τραγούδι, το οποίο επηρέασε έντονα τα πρώτα έργα του. Αξιοσημείωτο είναι πως, αν και λόγιος συνθέτης, έγραψε και πολλά λαϊκά τραγούδια, τα οποία ερμήνευσαν γνωστοί Έλληνες τραγουδιστές (Σωτηρία Μπέλλου, Ελένη Βιτάλη, Αντώνης Καλογιάννης, Δημήτρης Ψαριανός, Μαρινέλλα, Τζένη Βάνου) και τα οποία αγαπήθηκαν από το ευρύ κοινό.
Απόρροια της πίστης του Κουνάδη στην επικοινωνιακή δύναμη του μελοποιημένου λόγου αποτελούν τα τραγούδια του σε καβαφική ποίηση. O Καβάφης, μέγιστος υμνητής του αλεξανδρινού ελληνικού πνεύματος, υπήρξε στοχαστικός και ταυτόχρονα ιστορικός και ερωτικός ποιητής. Εβδομήντα πέντε (από τα εκατόν πενήντα τέσσερα δημοσιευμένα) ποιήματά του είναι ερωτικού περιεχομένου, όπου με απαράμιλλη δεξιοτεχνία εξυμνείται το νεανικό κάλλος. Η ιδιαιτερότητα της καβαφικής ποίησης έγκειται, ωστόσο, στο γεγονός πως ο έρωτας δεν καταγράφεται ως πράξη αλλά ως ανάμνηση (απουσιάζει η ευτέλεια της στιγμιαίας εμπειρίας).
Το 1955 ο Κουνάδης παρουσίασε τα Πέντε τραγούδια σε ποίηση Κωνσταντίνου Καβάφη για φωνή και πιάνο (Εκόμισα εις την τέχνη, Θυμήσου, σώμα…, Φωνές, Επέστρεφε, Μακρυά), τα οποία επεξεργάστηκε περαιτέρω το 1961. Η εκδοχή του παρόντος ηχογραφήματος για φλάουτο και πιάνο βασίστηκε σε επεξεργασία που πραγματοποίησε ο συνθέτης το 1981 ειδικά για τη φωνή του βαρύτονου Σπύρου Σακκά. Σε αυτή περιέλαβε τρία ποιήματα: α) Φωνές (ο ήχος των φωνών ως απόηχος του παρελθόντος· ο ποιητής ανακαλεί μνήμες της παιδικής και νεανικής ηλικίας, της εποχής της ανέμελης ευτυχίας)· β) Επέστρεφε (οι πρώτες ερωτικές ενθυμήσεις, ο ερωτικός θαυμασμός και η επιθυμία)· γ) Μακρυά (η μνήμη και η νοσταλγική λυρική διάθεση για πρόσωπα και εμπειρίες του παρελθόντος). Όπως μαρτυρά ο Σπύρος Σακκάς –ανακαλώντας συναντήσεις με τον Κουνάδη στο ατμοσφαιρικό παλαιό Ωδείο Αθηνών (στην οδό Πειραιώς) της δεκαετίας του 1950–, ο συνθέτης επιτυγχάνει τον «απόλυτο εναγκαλισμό» μουσικής και στίχου.
H μουσική του Κουνάδη –όπως άλλωστε και η αντίστοιχη του Μητρόπουλου– αποδίδει τη δόνηση του καβαφικού λόγου με τέτοια ένταση, ώστε η ενέργεια των στίχων να «ηχεί» και στην απόδοση του μέρους της φωνής από το φλάουτο.
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης [1863-1933]
Φωνές [1904]
Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες
εκείνων που πεθάναν, ή εκείνων που είναι
για μας χαμένοι σαν τους πεθαμένους.
Κάποτε μες στα όνειρά μας ομιλούνε·
κάποτε μες στην σκέψι τες ακούει το μυαλό.
Και με τον ήχο των για μια στιγμή επιστρέφουν
ήχοι από την πρώτη ποίησι της ζωής μας –
σα μουσική, την νύχτα, μακρυνή, που σβήνει.
Επέστρεφε… [1912]
Επέστρεφε συχνά και παίρνε με,
αγαπημένη αίσθησις επέστρεφε και παίρνε με –
όταν ξυπνά του σώματος η μνήμη,
κ’ επιθυμία παληά ξαναπερνά στο αίμα·
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται,
κ’ αισθάνονται τα χέρια σαν ν’ αγγίζουν πάλι.
Επέστρεφε συχνά και παίρνε με την νύχτα,
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται…
Μακρυά [1914]
Θάθελα αυτήν την μνήμη να την πω…
Μα έτσι εσβύσθη πια… σαν τίποτε δεν απομένει–
γιατί μακρυά, στα πρώτα εφηβικά μου χρόνια κείται.
Δέρμα σαν καμωμένο από ιασεμί…
Εκείνη του Αυγούστου –Αύγουστος ήταν;– η βραδιά…
Μόλις θυμούμαι πια τα μάτια∙ ήσαν, θαρρώ, μαβιά…
Α ναι, μαβιά∙ ένα σαπφείρινο μαβί.
Κείμενο: Ναταλία Γεράκη
Ερμηνεία: Ναταλία Γεράκη, φλάουτο | Απόστολος Παληός, πιάνο
Ηχοληψία: Κώστας Κατσαντώνης | Στούντιο Ήχου ΤΜΣ ΕΚΠΑ, 2021
Η παρτιτούρα των Τριών ποιημάτων του Κωνσταντίνου Καβάφη προέρχεται από το Αρχείο της οικογένειας Αργύρη Κουνάδη. Η ορθογραφία των στίχων ακολουθεί την έκδοση που επιμελήθηκε ο Γ.Π. Σαββίδης (Καβάφης 1963).
H ηχογράφηση των 3 Ποιημάτων του Κωνσταντίνου Καβάφη του Αργύρη Κουνάδη, σε ελεύθερη απόδοση για φλάουτο και πιάνο, πραγματοποιήθηκε με τη συναίνεση της οικογένειας Κουνάδη.
ΠΗΓΕΣ
Αγραφιώτη Έφη, Μουσικό πορτραίτο: Για τον Αργύρη Κουνάδη, 2015, www.tar.gr/content/ content.php?id=5095 (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023)
Αναγνωστόπουλος Γιώργος, Κωνσταντίνος Π. Καβάφης: Ο ερωτισμός μέσα από την ανάκληση της μνήμης, 2020, www.gnomionline.gr/konstantinos-p-kavafis-o-erotismos-mesa-apo-tin-anaklisi-tis-mnimis (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023)
Aρχείο Καβάφη Ιδρύματος Ωνάση, www.kavafis.gr (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023)
Εικονικό Μουσείο Αρχείου Κουνάδη, www.vmrebetiko.gr (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023)
Ιδιωτικό αρχείο οικογένειας Αργύρη Κουνάδη
Καβάφης Κωνσταντίνος Π., «Επέστρεφε», στο Τα Ποιήματα, τόμος Α’ 1897-1918, επιμ. Γιώργος Π. Σαββίδης, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1963, www.onassis.org/el/initiatives/cavafy-archive/the-canon/come-back (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023)
Καβάφης Κωνσταντίνος Π., «Μακρυά», στο Τα Ποιήματα, τόμος Α’ 1897-1918, επιμ. Γιώργος Π. Σαββίδης, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1963, www.onassis.org/el/initiatives/cavafy–archive/the–canon/long–ago (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023)
Καβάφης Κωνσταντίνος Π., «Φωνές», στο Τα Ποιήματα, τόμος Α’ 1897-1918, επιμ. Γιώργος Π. Σαββίδης, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1963, www.onassis.org/el/initiatives/cavafy–archive/the–canon/voices (ημερομηνία πρόσβασης: 1/10/2023)
Κουνάδης Αργύρης, «Πέντε τραγούδια σε ποίηση Κωνσταντίνου Καβάφη», στον δίσκο Αργύρη Κουνάδη, Γιώργου Κουρουπού – Τραγούδια για φωνή και πιάνο σε ποίηση Σεφέρη, Καβάφη, Λόρκα, εκδ. Αετοπούλειο, 1998
Παπαϊωάννου Γιάννης Γ., Από την Ελληνική μουσική πρωτοπορία του 20ού αιώνα, εκδ. Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ) και ΕΤΕΒΑ – Εταιρία Ομίλου Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 1997
Συμεωνίδου Αλέκα, Λεξικό Ελλήνων συνθετών, εκδ. Φίλιππος Νάκας, Αθήνα 1995¹